Ο Σοφοκλής Οικονόμος και το δημοτικό τραγούδι της Τσαριτσάνης

Εάν καλούνταν οι σύγχρονοι Έλληνες να κατονομάσουν συνδετικούς κρίκους ανάμεσα στον εορτασμό της επετείου της 25ης Μαρτίου και στον πανηγυρισμό της Λαμπρής, δεν θα αποτελούσε έκπληξη η ανάδειξη της φουστανέλας και του δημοτικού τραγουδιού ως τα κατατεθέντα στοιχεία των δύο γιορτών, τυποποιημένα σύμβολα μιας ηρωικής εποχής εθνογένεσης, η οποία συνδέθηκε με το αναστάσιμο μήνυμα της Ορθοδοξίας. Η φουστανέλα και γενικότερα η παραδοσιακή στολή σίγουρα έχει αποκτήσει μνημειακή-μουσειακή, φολκλορική σημασία, έχει χάσει πια την οργανική-λειτουργική θέση της στην ελληνική κοινωνία. Το δημοτικό τραγούδι εντούτοις συνεχίζει να διεκδικεί ακόμη το ρόλο του στις πανηγυρικές περιόδους της κοινότητας -αλλά και στις διαβατήριες ανθρώπινες τελετές-, μολονότι σταδιακά αποκοπτόμενο από την πλατιά παραγωγική βάση δημιουργίας του.

Με αφορμή λοιπόν την επέτειο της εθνεγερσίας και τον πασχαλιάτικο εορτασμό αξίζει να γίνει μια μνεία στο δημοτικό τραγούδι του τόπου μας, το οποίο συνεχώς χάνει την αλλοτινή του αίγλη.

Η πρώτη καταγραφή ελληνικών δημοτικών τραγουδιών (δηλ. του περάσματος των τραγουδιών από το στόμα του λαού σε γραπτά κείμενα) ανάγεται στα 1578, όμως η έκδοση της πρώτης ελληνικής συλλογής έγινε από τον γάλλο Κλαύδιο Φωριέλ, τρία χρόνια μετά το ξέσπασμα της επανάστασης (1824).

Ξένοι ήταν άλλωστε και οι περισσότεροι εκδότες αυτής της ανακαλυπτόμενης μορφής λαϊκής έκφρασης, μεταξύ των οποίων και ο γερμανός Θεόδωρος Κίνδ (Theodor Kind). Στα 1827 εξέδωσε στη Λειψία ποιητική συλλογή, όπου περιλαμβάνονταν μεταφρασμένα στη γερμανική και 18 ‘δημώδη άσματα’. Τον Απρίλιο του 1833 παρουσίασε, πάλι στη Λειψία, βιβλίο με συλλογή από «Τραγώδια της νέας Ελλάδος, εθνικά και άλλα…». Ο χαρακτηρισμός ‘εθνικά’ (αντιπροσωπευτικός για το κλίμα που διαμόρφωσε τη συγκεκριμένη τάση έκδοσης των λυρικών δημιουργημάτων του λαού μας• υπενθυμίζουμε τη μνημειώδη συλλογή του Αντωνίου Μανούσου, Εθνικά Άσματα, 1850), αφορά 12 ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια, ενώ στα ‘και άλλα’ συγκαταλέγονται εκδομένα ποιήματα από τους λογίους Αθ. Χριστόπουλο, Γεώργ. Σακελλάριο, Αλέξ. Υψηλάντη, Κωνσταντίνο Οικονόμο (η υπογράμμιση δική μου), Ανδρέα Κάλβο, Ρίζο Νερουλό, Αλέξ. Σούτσο και Γ. Ρουσιάδη.

Παρόλο που η ποιητική ευαισθησία του Κωνσταντίνου Οικονόμου δεν είναι τόσο γνωστή (σε αντίθεση με το πλήθος των επιγραμμάτων του) και θα μπορούσε ν’ αποτελέσει κάλλιστα ζητούμενο μιας εργασίας, το παρόν επιφυλλιδογράφημα επαναδιαπραγματεύεται το πρώτο μέρος της συλλογής του Κίνδ(1), τα 12 ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια, μεγάλο κομμάτι των οποίων προέρχεται από την Τσαριτσάνη και συνδέεται με τον γιο του Κωνσταντίνου Σοφοκλή-Κυριακό Οικονόμο.

Ο Σοφοκλής Οικονόμος (Τσαριτσάνη 1806 ή 1809 – Vichy Γαλλίας 1877) σπούδασε Ιατρική στη Βιέννη και το Βερολίνο (το 1833 πήρε το διδακτορικό του δίπλωμα παραδίδοντας τη διατριβή του στα λατινικά), ταξίδεψε σε πολλά μέρη της Ευρώπης, διέμεινε για ένα χρόνο στο Παρίσι και επέστρεψε στην Ελλάδα το 1834, όπου άσκησε το ιατρικό επάγγελμα και παράλληλα έγραψε φιλολογικές μελέτες. Πάντα ακολουθούσε τα χνάρια της πορείας του πατέρα του και έτρεφε θαυμασμό στο πρόσωπό του, απόδειξη ότι στην εικοσαετία 1857-1877, από την εκδημία του πατρός μέχρι τη δική του, αφιέρωσε το βίο του στην συγκεντρωτική έκδοση έργων του γεννήτορά του. Αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας ήταν οι 4 τόμοι των Σωζόμενων εκκλησιαστικών (1862, 1864, 1866) και φιλολογικών συγγραμμάτων (1871) του Κωνσταντίνου Οικονόμου.

Κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης παραμονής του Σοφοκλή Οικονόμου στην κεντρική Ευρώπη προέκυψαν γνωριμίες και φιλίες με ευρωπαίους λόγιους και επιστήμονες, με τους οποίους αλληλογραφούσε ανταλλάσσοντας απόψεις, γνώμες, πληροφορίες κυρίως για το διαμορφωνόμενο εθνικό νεοελληνικό κρατίδιο. Από δύο τέτοιες επιστολές του Κίνδ προς τον τσαριτσανιώτη επιφανή γόνο (όσο και από τα συνοδευτικά σχόλια των τραγουδιών της συλλογής τού 1833) συμπεραίνουμε ότι, ο Σοφοκλής Οικονόμος υπήρξε καταγραφέας και πληροφορητής τεσσάρων (4) δημοτικών ασμάτων της γενέτειράς του. Οι τίτλοι τους και οι αύξοντες αριθμοί τους, όπως αυτοί δίνονται στην έκδοση, είναι :

Ι. «Του Ολύμπου (=Ο Όλυμπος κι ο Κίσσαβος)

Πρόκειται για το γνωστό τραγούδι του μαλώματος των δύο βουνών, στο οποίο ο περήφανος κλεφτοκρατούμενος Όλυμπος, συγκρινόμενος με τον Κίσσαβο τον ‘κονιαροπατημένο’, έχει τον τελευταίο λόγο στη διαμάχη. Ενδιαφέρουσα παραλλαγή του γνωστού θεματικού κύκλου, ο οποίος επιχωριάζει στην περιοχή μας.

ΙΙΙ. «Ο αναγνωρισμός (=Ο γυρισμός του ξενιτεμένου)»

Στις μέρες μας σώζεται με τον τίτλο «Η Τζαρτζιανιώτισσα». Οι γηραιότεροι της Τσαριτσάνης το γνωρίζουν και το τραγουδούν ακόμη, δείγμα αντοχής μιας παράδοσης που ανθίσταται στη λήθη.

IV. «Η Ωραία του Κάστρου (=Του Κάστρου της Ωριάς)»

Η υπόθεσή του αφορά στο πώς ένας Κόνιαρος (Τούρκος από τα μέρη του Ικονίου) εξαπάτησε την όμορφη του πολιορκούμενου απόρθητου χριστιανικού κάστρου και την έπεισε να του ανοίξει ‘κερκόπορτα’.

VIII. «Περπερούνα»

Πρόκειται για άσμα που τραγουδά όλη η κοινότητα σε λιτανεία-τελετουργία, με σκοπό την πρόκληση βροχής σε καιρό ανομβρίας.

XI. «[Κυνηγός και πέρδικα]»

Ο πληροφορητής του δεν φέρεται να είναι ο λόγιος συμπατριώτης μας, όμως αρχίζει με το οικείο δίστιχο «Μια πέρδικα ‘καυχήσθηκε σ’ ανατολή, σε δύσι,/ Πως δεν ευρέθη κυνηγός, να τηνε κυνηγήση». Τραγουδιέται στους αρραβώνες και υπάρχει τσαριτσανιώτικη παραλλαγή του, η οποία ακούγεται ώς τις μέρες μας.

Όλα τα παραπάνω υπερθεματίζουν τη διαπίστωση ότι η οικογένεια των Οικονόμων, εκτός από τη γνωστή σχέση της με τη λόγια παράδοση του τόπου, του έθνους, της Ευρώπης (ο Θεόδωρος Κίνδ εξυψώνει την προσφορά του Κων/νου Οικονόμου στα επίπεδα της αξίας ενός Αδαμαντίου Κοραή, αποκαλώντας και τους δύο Δασκάλους του Γένους «σοφούς παρορμαστέρας», δηλ. παρακινητές, παραδείγματα προς μίμηση), διατήρησε τη σταθερή επαφή της με τη λαϊκή παράδοση της Τσαριτσάνης, παρόλο που οι επιφανείς γόνοι της, εκόντες άκοντες, έζησαν τη μεγαλύτερη περίοδο του βίου τους μακριά της.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

(1) Μετά την πρώτη εξέταση της συλλογής , στα 1957, από τον λαογράφο καθηγητή Γ.Κ. Σπυριδάκη, ο οποίος είχε κατατάξει (1950) και το δωρηθέν στην Ακαδημία Αθηνών Αρχείο Κωνσταντίνου και Σοφοκλή Οικονόμου.

ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ: Αναγνώστης Ευαγγ. Παπακυπαρίσσης

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ στην εφημερίδα "ΤΣΑΡΙΤΣΑΝΗ", φύλλο 112- ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2009